ALPHABu fırtına ötüb keçəcək. Lakin, indi etdiyimiz seçimlər gələcək illərdəki həyatımızı dəyişə bilər.
Bəşəriyyət indi qlobal bir böhranla üz-üzədir. Bəlkə də, bu bizim nəslin ən böyük böhranıdır. İnsanların və hökumətlərin yaxın həftələrdə qəbul edəcəyi qərarlar yəqin ki, gələcək illərdəki dünyamızı formalaşdıracaq. Onlar təkcə səhiyyə sistemini yox, hətta iqtisadiyyatı, siyasəti, mədəniyyəti formalaşdıracaq. Tez və qətiyyətlə hərəkət etməliyik. Həmçinin, hərəkətlərimizin uzunmüddətli nəticələrini nəzərə almalıyıq. Alternativlər arasında seçim edərkən özümüzdən yalnız təhlükəni necə aradan qaldıracağımızı deyil, həm də fırtına keçdikdən sonra hansı dünyada yaşayacağımızı soruşmalıyıq. Bəli, fırtına keçəcək, bəşəriyyət sağ qalacaq, çoxumuz hələ sağ qalacağıq – amma fərqli bir dünyada yaşayacağıq.
Bir çox qısamüddətli təcili tədbirlər həyatın tənzimləmə qurğusu olacaq. Fövqəladə hadisələrin təbiəti budur. Onlar tarixi proseslərin gedişatını sürətləndirirlər. Normal vaxtlarda müzakirəsi illər çəkən qərarlar fövqəladə zamanlarda bir neçə saat ərzində qəbul edilir. Tam sınaqdan keçməmiş və hətta təhlükəli sayılan texnologiyalar işə salınır, çünki heç bir şey etməmək riski daha böyükdür. Bütün ölkələr geniş miqyaslı sosial eksperimentlərdə dəniz donuzu rolunu oynayırlar. Hər kəs evdən işləyəndə və yalnız məsafəli ünsiyyət quranda nə olur? Bütün məktəblər və universitetlər internetə girəndə nə olur? Normal vaxtlarda hökumətlər, müəssisələr və təhsil şuraları bu cür təcrübələrin keçirilməsinə heç vaxt razı olmazdılar. Ancaq yaşadığımız vaxtlar normal vaxtlar deyil.
Böhran dövründə bu iki vacib seçimlə qarşılaşırıq. Birincisi, totalitar nəzarət və vətəndaş səlahiyyətlərinin artırılması arasındadır. İkincisi, milliyyətçi təcrid (sərhədlərin bağlanması) və qlobal həmrəylik arasındadır.
“Dəri altı” nəzarət
Epidemiyanın qarşısını almaq üçün bütün əhali müəyyən qaydalara riayət etməlidir. Buna nail olmağın iki əsas yolu var. Bir üsul hökumətin insanları izləməsi və qaydaları pozanların cəzalandırılmasıdır. Bu gün bəşər tarixində ilk dəfə olaraq, texnologiya hər kəsi hər zaman izləməyə imkan verir. Əlli il əvvəl, KQB gündə 24 saat 240 milyon Sovet vətəndaşını təqib edə və toplanan bütün məlumatları effektiv şəkildə emal etməyə ümid edə bilmədi. KQB insan agentlərinə və analitiklərə etibar etdi və hər bir vətəndaşın ardınca insan agenti qoya bilmədi. Ancaq indi hökumətlər ətli və qanlı cəsuslar əvəzinə, yerli sensorlara və güclü alqoritmlərə etibar edə bilər.
Koronavirus epidemiyasına qarşı apardıqları mübarizədə bir neçə hökumət artıq yeni nəzarət vasitələrini tətbiq edib. Aralarında ən diqqət çəkən Çindir. İnsanların smartfonlarını yaxından izləmək, yüz milyonlarla üz tanıyan kameralardan istifadə etmək və insanlara bədən istiliyini və tibbi vəziyyətini yoxlamaq və hesabata məcbur etməklə, Çin hakimiyyəti şübhəli koronavirus daşıyıcılarını tez müəyyənləşdirməklə yanaşı, həm də insanların hərəkətlərini izləyə və əlaqə qurduqları şəxsləri müəyyənləşdirə bilər. Bir sıra mobil tətbiqetmələr vətəndaşları yoluxmuş xəstələrə olduqları məsafə yaxınlığı barədə xəbərdar edir.
Bu cür texnologiya yalnız Şərqi Asiya ilə məhdudlaşmır. Bu yaxınlarda İsrailin Baş naziri Benyamin Netanyahu, İsrail Təhlükəsizlik Agentliyinə koronavirus xəstələrini izləməyə terrorçularla mübarizə aparmaq üçün istifadə edilən nəzarət texnologiyasını tətbiq etmə səlahiyyətini verdi. Müvafiq parlamentin alt komitəsi tədbirə icazə verməkdən imtina etdikdə, Netanyahu bunu “təcili fərman” ilə təsdiqlədi.
Bütün bunlarla bağlı yeni bir şey olmadığını iddia edə bilərsiniz. Son illərdə həm hökumətlər, həm də korporasiyalar insanları izləmək, baxmaq və manipulyasiya etmək üçün daha mürəkkəb texnologiyalardan istifadə edir. Diqqətli olmasaq, epidemiya nəzarət mərhələsində mühüm bir çevriliş nöqtəsi ola bilər. Kütləvi nəzarət vasitələrinin indiyə qədər onları rədd etmiş ölkələrdə yerləşdirilməsini normallaşdıra biləcəyi üçün deyil; daha da çox bu, “dəri üzərindən” “dəri altı” nəzarətə kəskin şəkildə keçid deməkdir.
Bugünə qədər, barmağınız smartfonunuzun ekranına toxunduqda və bir bağlantı qurduqda, hökumət barmağınızı nəyə vurduğunuzu bilmək istəyirdi. Lakin koronavirusla bağlı maraq mərkəzi dəyişir. İndi hökumət barmağınızın temperaturunu və dərinin altındakı qan təzyiqini bilmək istəyir.
Tez hazırlanan pudinq
Nəzarət altında olduğumuz müddətdə qarşılaşdığımız problemlərdən biri də heç birimizin necə nəzarət edildiyimizi və gələcək illərin nəyi gətirə biləcəyini bilməməsidir. Müşahidə texnologiyaları kəskin sürətlə inkişaf edir və 10 il əvvəl fantastika görünən bu gün köhnə xəbərlərdir. Bir təcrübə olaraq, hər bir vətəndaşın 24 saat bədən istiliyinə və ürək ritminə nəzarət edən bir biometrik qolbaq taxmasını tələb edən bir fərazi hökuməti düşünün. Nəticədə əldə edilən məlumatlar hökumət alqoritmləri tərəfindən yığılır və təhlil edilir. Alqoritmlər sizin də əvvəlcədən bilmədiyiniz xəstəlyinizi və harada olduğunuzu, kimlə görüşdüyünüzü də biləcəklər. İnfeksiya zəncirləri kəskin şəkildə qısaldıla və hətta tamamilə kəsilə bilər. Belə bir sistem, günlərdir yoluxma epidemiyasını dayandıra bilər. Gözəl səslənir, elə deyilmi?
İşin mənfi tərəfi – əlbəttə ki, bu addım yeni bir dəhşətli nəzarət sisteminə qanunilik verəcəkdir. Məsələn, CNN-ə deyil, Fox News linkinə basdığımı bilirsinizsə, bu mənim siyasi görüşlərim və bəlkə də şəxsiyyətim haqqında məlumat verə bilər. Ancaq videoklipi izləyərkən bədən istiliyim, qan təzyiqim və ürək atışımla əlaqədar nə baş verdiyini izləyə bilsəniz, məni nəyin güldürdüyünü, nəyin ağlatdığını və məni həqiqətən nəyin əsəbiləşdirdiyini öyrənə bilərsiniz.
Qəzəb, sevinc, cansıxıcılıq və sevginin yalnız qızdırma və bir öskürək kimi bioloji hadisələr olduğunu xatırlamaq çox vacibdir. Öskürəyi müəyyənləşdirən eyni texnologiya gülüşləri də müəyyən edə bilər. Əgər şirkətlər və hökumətlər biometrik məlumatlarımızı toplamağa başlasalar, bizi özümüzü tanıdığımızdan daha yaxşı tanıyarlar və bundan sonra yalnız hisslərimizi təxmin etməz, həm də hisslərimizi idarə edə və istədikləri hər şeyi satarlar – məhsul olsun ya da ki, siyasətçi. Biometrik monitorinq Cambridge Analitika-nın məlumatlarını ələ keçirmə taktikalarını Daş dövrünə aid bir şeyə bənzədir. Şimali Koreyanı 2030-cu ildə təsəvvür edin, hər bir vətəndaş gündə 24 saat biometrik qolbaq taxmalıdır. Ulu öndərin bir nitqinə qulaq asırsınızsa və bilərzik qəzəbin nişanələrini göstərirsə, işiniz bitib.
Əlbətdə, fövqəladə vəziyyət zamanı görülən müvəqqəti bir tədbir olaraq biometrik nəzarət məsələsini mübahisə altına ala bilərsiniz. Fövqəladə vəziyyət bitdikdən sonra bu tədbirlər də sona çatacaq. Ancaq müvəqqəti tədbirlər, fövqəladə halların xoşagəlməz bir vərdişinə sahibdir, xüsusən üfüqdə hər zaman yeni bir fövqəladə vəziyyət var. Məsələn, mənim vətənim İsrail, 1948-ci il Müstəqillik Müharibəsi zamanı fövqəladə vəziyyət elan etdi, bu da mətbuat senzurasından və torpaq müsadirə edilməsindən tutmuş “pudinq” hazırlamaq üçün xüsusi qaydalara qədər bir sıra müvəqqəti tədbirləri əsaslandırdı. Müstəqillik Müharibəsi çoxdan qazanılmışdır, lakin İsrail heç vaxt fövqəladə vəziyyəti ləğvini elan etmədi və 1948-ci ildəki bir çox “müvəqqəti” tədbirləri ləğv edə bilmədi (fövqəladə “pudinq” fərmanı 2011-ci ildə mərhəmətli şəkildə ləğv edildi).
Koronavirusdan gələn infeksiyalar sıfıra ensə belə, bəzi məlumatlara sahib hökumətlər, ikinci koronavirus dalğasından qorxduqları üçün və ya Mərkəzi Afrikada yeni bir Ebola gərginliyi meydana gəldiyinə görə biometrik nəzarət sistemlərini yerində saxlamaları lazım olduğunu iddia edə bilər. Çünki, … yeni fikir əldə edirsən. Son illərdə şəxsi informasiyalarımızın məxfiliyi üzərindəki böyük döyüş gedir. Koronavirus böhranı döyüşün ələ keçirilmə nöqtəsi ola bilər. İnsanlara məxfiliq və sağlamlıq arasında seçim verildikdə, əlbəttə sağlamlığı seçəcəklər.
Sabun polisi
İnsanlardan məxfilik və sağlamlıq arasında seçim etmələrini istəmək əslində problemin kökündə durur. Çünki bu səhv bir seçimdir. Həm gizlilik, həm də sağlamlıqdan zövq ala bilərik və etməliyik. Sağlamlığımızı qorumağı və koronavirus epidemiyasını totalitar nəzarət rejimlərini qurmaqla deyil, vətəndaşlara səlahiyyət verməklə seçə bilərik. Son həftələrdə, koronavirus epidemiyasını özündə cəmləşdirmək üçün bəzi uğurlu işlər Cənubi Koreya, Tayvan və Sinqapur tərəfindən təşkil edildi. Bu ölkələr izləmə tətbiqlərindən bir qədər istifadə etsələr də, geniş sınaqlara, vicdanlı hesabatlığa və məlumatlı bir ictimaiyyətin istəkli əməkdaşlığına daha çox güvəndilər.
Mərkəzləşdirilmiş monitorinq və sərt cəzalar insanların faydalı göstərişlərə əməl etmələrinin yeganə yolu deyil. İnsanlara elmi həqiqətlər deyildikdə və insanlara bu həqiqətləri izah etmək üçün dövlət orqanlarına etibar etdikdə, vətəndaşlar çiyinlərinin üstündən Böyük Qardaşı seyr etmədən də düzgün işlər görə bilərlər. Özünü düşüənn və məlumatlı bir əhali, ümumiyyətlə polissiz, cahil bir əhaliyə nisbətən daha güclü və təsirli olur.
Məsələn, əllərinizi sabunla yuyun. Bu, insan gigiyenasında ən böyük inkişaflardan biri olmuşdur. Bu sadə hərəkət hər il milyonlarla insanın həyatını xilas edir. Biz bunu məqbul sayarkən, yalnız 19-cu əsrdə elm adamları əlləri sabunla yumağın vacibliyini kəşf etdilər. Əvvəllər hətta həkimlər və tibb bacıları əllərini yumadan bir cərrahi əməliyyatdan digərinə keçirdilər. Bu gün milyardlarla insan sabun polisindən qorxduqları üçün deyil, həqiqətləri başa düşdükləri üçün əllərini yuyur. Əllərimi sabunla yuyuram, çünki viruslar və bakteriyalar haqqında eşitmişəm, bu kiçik orqanizmlərin xəstəliklərə səbəb olduğunu başa düşürəm və sabunun bunları aradan qaldırılacağını bilirəm.
Ancaq belə bir uyğunluq və əməkdaşlıq səviyyəsinə çatmaq üçün etibar lazımdır. İnsanlar elmə, dövlət orqanlarına etibar etməli və mediaya güvənməlidirlər. Son bir neçə ildə məsuliyyətsiz siyasətçilər elmə, dövlət orqanlarına və mediaya inamı bilərəkdən sarsıtdılar. İndi eyni məsuliyyətsiz siyasətçilər, yalnız düzgün iş görmək üçün xalqa etibar edə bilməyəcəyinizi iddia edərək avtoritarizmə aparan yüksək yola çəkilməyi istəyə bilər.
Adətən illərlə pozulmuş inam bir gecədə bərpa edilə bilməz. Ancaq yaşadığımız zamanə normal dövrlər deyil. Bir böhran anında zehinlər də tez dəyişə bilər. İllərlə bacı-qardaşlarınızla acı mübahisələriniz ola bilər, ancaq bir fövqəladə hadisə baş verəndə birdən gizli güvən və mehribanlıq mənbəyini tapırsınız və bir-birinizə kömək etməyə tələsirsiniz. Nəzarət rejimi qurmaq əvəzinə, insanların elmə, dövlət orqanlarına və mediaya inamını bərpa etmək üçün çox gec deyil. Mütləq yeni texnologiyalardan da istifadə etməliyik, lakin bu texnologiyalar vətəndaşlara güc verməlidir. Bədən istiliyimi və qan təzyiqimi izləməyin tərəfdarıyam, amma bu məlumatlar hər şeydən güclü bir hökumət yaratmaq üçün istifadə edilməməlidir. Əksinə, bu məlumatlar mənə daha məlumatlı şəxsi seçimlər etməyə və hökumətin qərarlarına görə cavabdeh olmağa imkan verməlidir.
Koronavirus epidemiyası, vətəndaşlıq üçün böyük bir imtahandır. Qarşıdakı günlərdə hər birimiz əsassız konspirasiya nəzəriyyələrinə və sadəcə özünə xidmət edən siyasətçilərə deyil, elmi məlumatlara və səhiyyə mütəxəssislərinə etibar etməyi seçməliyik. Düzgün seçim edə bilməsək, sağlamlığımızı qorumağın yeganə yolu olduğunu düşünərək ən qiymətli azadlıqlarımızdan əl çəkə bilərik.
Bizim qlobal plana ehtiyacımız var
Qarşılaşdığımız ikinci vacib seçim milliyyətçi təcrid (sərhədlərin bağlanması) və qlobal həmrəylik arasındadır. Həm epidemiyanın özü, həm də yaranan iqtisadi böhran qlobal problemlərdir. Bunları yalnız qlobal əməkdaşlıqla effektiv şəkildə həll etmək olar.
Hər şeydən əvvəl virusu məğlub etmək üçün qlobal miqyasda məlumat paylaşmalıyıq. Bu, insanların viruslardan böyük üstünlüyüdür. Çindəki koronavirus və ABŞ-dakı koronavirus insanlara necə yoluxa biləcəklərinə dair məlumat mübadiləsi edə bilməzlər. Lakin, Çin ABŞ-a koronavirus və onunla necə mübarizə aparmaq barədə çox dəyərli dərslər verə bilər. Bir italyan həkimin səhər tezdən Milanda aşkar etdiyi kəşf axşam Tehrandakı insanın həyatını xilas edə bilər. İngiltərə hökuməti bir neçə siyasət arasında tərəddüd etdikdə, bir ay əvvəl oxşar bir dilemma ilə qarşılaşan Koreyalılardan məsləhət ala bilər. Ancaq bunun baş verməsi üçün qlobal əməkdaşlıq və etibar ruhu lazımdır.
Ölkələr açıq şəkildə və təvazökarlıqla məlumatları bölüşməyə hazır olmalıdırlar və əldə etdikləri məlumatlara və fikirlərə etibar etməlidirlər. Tibbi avadanlıqların, xüsusən də sınaq dəstləri və tənəffüs maşınlarının istehsalı və yayılması üçün qlobal bir səyə ehtiyacımız var. Yerli olaraq istehsal etməyə çalışan və bütün avadanlıqları almaq istəyən hər bir ölkənin yerinə, koordinasiya edilmiş qlobal səy istehsalı artırmağı sürətləndirə və həyat qurtaran avadanlığın daha ədalətli şəkildə paylanmasına səbəb ola bilər. Müharibə zamanı ölkələrin əsas sənayelərini milliləşdirdikləri kimi, koronavirusa qarşı insan müharibəsi bizdən vacib istehsal xətlərini “insaniləşdirməyimizi” tələb edə bilər. Əgər nə vaxtsa kömək lazım olarsa, digər ölkələrin də köməyə gələcəyinə inanaraq daha az koronavirus hadisəsi olan zəngin bir ölkə, daha çox yoluxması olan kasıb bir ölkəyə qiymətli avadanlıq göndərməyə hazır olmalıdır.
Qlobal əməkdaşlıq iqtisadi cəbhədə də çox vacibdir. İqtisadiyyatın və tədarük zəncirinin qlobal xarakterini nəzərə alsaq, hər bir hökumət başqalarını nəzərə almadan öz işini görürsə, nəticə xaos və dərinləşən böhran olacaqdır. Qlobal fəaliyyət planına ehtiyacımız var və buna sürətli ehtiyacımız var.
Digər bir tələb, səyahət mövzusunda qlobal bir razılaşma əldə etməkdir. Bütün beynəlxalq səyahətləri aylarla təxirə salmaq çox böyük çətinliklərə səbəb olacaq və koronavirusa qarşı müharibəyə mane olacaq. Elm adamları, həkimlər, jurnalistlər, siyasətçilər, iş adamları kimi vacib şəxslərin sərhədləri keçməsini təmin etmək üçün ölkələr əməkdaşlıq etməlidirlər. Bu, səyahət edənlərin vətənləri tərəfindən əvvəlcədən yoxlanılması barədə qlobal bir razılığa gəlməklə edilə bilər. Bir təyyarədə yalnız diqqətlə yoxlanılan səyahətçilərə icazə verildiyini bilsəniz, onları ölkənizə qəbul etmək istəyərsiniz.
Təəssüf ki, hazırda ölkələr bu işlərdən heç birini yerinə yetirmirlər. Kollektiv iflic beynəlxalq birliyi narahat etdi. Bir həftə əvvəl qlobal liderlərin ortaq bir hərəkət planı hazırlamaq üçün təcili iclas keçirəcəyini gözləmək olardı. Böyük 7-lik liderləri yalnız bu həftə videokonfrans təşkil edə bildilər və bu plan da nəticə vermədi.
Əvvəlki qlobal böhranlarda – 2008-ci il maliyyə böhranı və 2014-cü il Ebola epidemiyası kimi – ABŞ qlobal lider rolunu öz üzərinə götürmüşdü. Ancaq ABŞ-ın hazırkı rəhbərliyi lider statusundan imtina etdi. Bu, bəşəriyyətin gələcəyi ilə müqayisədə Amerikanın daha böyüklüyünə əhəmiyyət verdiyini çox aydın göstərdi.
ABŞ rəhbərliyi ən yaxın müttəfiqlərini belə tərk etdi. Avropa Birliyindən bütün səyahətləri qadağan edəndə AB-yə əvvəlcədən xəbərdarlıq vermək barədə özünə əziyyət vermədi – bu sərt tədbir barədə AB ilə məsləhətləşməsələr belə. Almaniyanın bir əczaçılıq şirkətinə yeni bir Covid-19 peyvəndi üçün inhisar hüquqlarını almaq üçün 1 milyard dollar təklif etdiyi iddiası ilə Almaniyanı qalmaqallı vəziyyətə salıb. Mövcud rəhbərlik nəhayət gərginliyi dəyişdirsə və qlobal fəaliyyət planı hazırlasa da, çox az insan məsuliyyəti öz üzərinə götürməyən, səhvlərini heç vaxt qəbul etməyən və bütün günahlarını başqalarına yükləyərək müntəzəm olaraq özünə borc götürən bir liderə tabe olar.
ABŞ-ın buraxdığı boşluğu digər ölkələr doldurmasa, mövcud epidemiyanı dayandırmaq nəinki çətin olacaq, əksinə irsi beynəlxalq münasibətləri illərlə zəhərləməkdə davam edəcəkdir. Hər böhran da bir fürsətdir. Ümid etməliyik ki, mövcud epidemiya bəşəriyyətə qlobal məsafələrin yaratdığı kəskin təhlükəni dərk etməyə kömək edəcəkdir.
İnsanlıq bir seçim etməlidir. Ayrılıq yolunu, yoxsa qlobal həmrəylik yolunu qəbul edəcəyik? Ayrılığı və məsafə qoymağı seçsək, bu təkcə böhranı artırmayacaq, əksinə gələcəkdə daha da pis fəlakətlərə səbəb olacaqdır. Qlobal həmrəyliyi seçsək, bu, təkcə koronavirusa qarşı deyil, 21-ci əsrdə bəşəriyyətə zərər verə biləcək bütün gələcək epidemiyalara və böhranlara qarşı bir qələbə olacaqdır.
Müəllif: Yuval Harari | Yazıçı, “Homosapiens”, “Homo Deus”, “21-ci əsr üçün 21 dərs” əsərlərinin müəllifi
Mənbə: The Financial Times
Tərcümə: İlahə Həmidova | coaching.az
© 2020 · coaching.az
